می‏فرمايد : وقتی كه اينها گفتند : " تو كه می‏گويی ما هلاك می‏شويم ،
پس كی ؟ وقتش را تعيين كن " ، جواب اين سؤال دو گونه داده شده است :
اول آنكه اين غيب است و غيب را جز خدا نمی‏داند و اين امری است كه در
دست خداست ، و دوم آنكه در عين اينكه غيب است ، يك امر ضروری الوقوع‏
و به اصطلاح امروز اجتناب ناپذير است " و اما الثانی اعنی ذكر ضرورش
الوقوع فقد بين ذلك بالاشارش الی حقيقة هی من النواميس العامة الجارية
فی الكون " خواسته
پاورقی :
. 1 يونس / . 49

به يك ناموسی كه در هستی جريان دارد اشاره بفرمايد كه " تنحل بها
العقدش " اشكال به آنجا حل می‏شود " هی ان لكل امة اجلا لا يتخطاهم و لا
يتخطونه فهو اتيهم لا محالة " ( 1 ) كه آيه فرمود : " « لكل امة اجل اذا
جاء اجلهم فلا يستاخرون ساعة و لا يستقدمون »" .
آيات ديگری هم البته در قرآن هست ولی گويا ديگر ترديدی در اين قضيه‏
باقی نمی‏ماند كه اسلام برای جامعه واقعا شخصيتی قائل است و عرض كردم كه‏
مقررات اسلامی هم در اين زمينه بر همين مبناست كه فرد را كاملا مستقل‏
نمی‏داند ، اصلا امر به معروف و نهی از منكر برای اين است كه محيط بايد
اصلاح بشود كه تا محيط - يعنی جامعه و روح اجتماعی - اصلاح نشود ، فرد
توفيق صد در صد پيدا نمی‏كند .
مطلب ديگر اينكه حال كه جامعه شخصيت دارد و فرد عضوی است در جامعه و
لازمه عضويت اين است كه مقداری از استقلال - اگر نگوييم تمام استقلال - از
ميان برود ، چقدر از استقلال از ميان می‏رود ؟ آيا واقعا پيكر است و عضو و
واقعا فرد هيچ استقلالی از خود ندارد ، همين طور كه يك انگشت در بدن هيچ‏
استقلالی از خودش ندارد و صد در صد محكوم جريان كلی بدن است ؟ آيا قرآن‏
اين اصل را می‏پذيرد كه فرد صد در صد محكوم جريان كلی جامعه است و عضوی‏
است كه هيچ گونه استقلالی از خود ندارد ( قهرا می‏شود جبر اجتماعی در همه‏
شؤون و جبر تاريخ در همه شؤون ) ؟ يا نه ، بشر در جامعه حالت نيمه‏
استقلال و نيمه آزاد را دارد ، يعنی در عين اينكه عضو و محكوم جامعه است‏
، می‏تواند حاكم بر
پاورقی :
. 1 الميزان ، ج 10 ، ص . 73

جامعه خودش باشد ، همه جامعه فرد را تغيير می‏دهد و بر او تاثير می‏گذارد
و هم اين عضو چون صد در صد استقلالش از بين نرفته است يك خصوصيت و
حالتی دارد كه می‏تواند كل خودش را تغيير بدهد و عوض كند .
مسلم اسلام به منطق دوم قائل است می‏بينيد اسلام برای عقل به عنوان يك‏
امری كه در همه حال مناط تكليف انسان است و برای وجدان انسانی استقلال‏
قائل است ، در هيچ شرطی از شرائط اجتماعی ، وضع جامعه را به عنوان يك‏
عذر نمی‏پذيرد ، يعنی اين حرفی كه امروز شايع است كه تا می‏گوييم : " آقا
چرا چنين می‏كنی ؟ " می‏گويد : " ای آقا ! محيط اينجور اقتضا می‏كند ،
لازمه محيط است ، كاری نمی‏شود كرد ، محيط خراب است ، محيط فاسد است !
" از نظر اسلام پذيرفته نيست معنای اين حرف آن است كه وقتی كه محيط
خراب است ، من نمی‏توانم خراب نباشم ، جبر محيط است ، جبر تاريخ است‏
و چاره‏ای نيست قرآن اين " چاره‏ای نيست " را در هر شرايطی از شرايط
محيطی كه انسان قرار گرفته باشد ، نمی‏پذيرد و لهذا تكيه فراوانی روی عقل‏
و تعقل يعنی فكر مستقل بشر دارد ، نه اينكه عقل بشر صد در صد ملعبه محيط
و تاريخ و شرايط جغرافيايی ، سياسی و اقتصادی است اين مسلم با منطق قرآن‏
جور در نمی‏آيد .
از نظر اسلام به هيچ وجه نمی‏شود گفت كه فكر انسان ، وجدان انسان ،
اراده انسان و ايمان انسان صرفا يك پرتو و يك مجلی و يك آئينه‏ای است‏
كه منعكس كننده وضع محيط است ! چنين چيزی ابدا نيست به همين دليل اسلام‏
روی اخلاق ، تربيت ، دعوت ، تبليغ ، اختيار و آزادی انسانها در اجتماع و
امثال اينها تكيه فراوانی می‏كند و بلكه آن را اصل و اساس می‏داند ، عزتها
و ذلتها را

تابع شرايط اختياری انسانها می‏داند : يك ملت عزيز شد ، چرا ؟ خواست‏
عزيز بشود ، يك ملت ذليل شد ، چرا ؟ نخواست عزيز بشود يا خواست ذليل‏
بشود اين اصلا منطق قرآن است اين است كه در آن آيات می‏فرمايد : " « و
لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض
" ( 1 ) " اگر مردم آن قريه‏ها ( آن مجامع ) ( 2 ) ايمان می‏آوردند و راه‏
تقوا را پيش می‏گرفتند ، بركتهای معنوی و مادی از اطراف بر آنها می‏ريخت‏
" معلوم می‏شود كه در هر شرايطی كه آنها قرار گرفته باشند ، برای آنها
اين آزادی را قائل است كه ايمان و تقوا پيدا كنند .
اينكه قرآن برای وجدان و عقل و اراده انسان ، اصالت و استقلال و آزادی‏
در مقابل محيط قائل است ، در عين اينكه برای محيط يك شخصيت قائل است‏
، طبعا منطق قرآن را در مورد فرد و جامعه يك منطق خاصی قرار می‏دهد قبلا
حرف علی الوردی را نقل كردم ، و عرض كردم كه او اصرار زيادی دارد كه‏
بگويد توجيه قرآن از تاريخ ، همان توجيه طبقاتی است ، می‏گويد : "
التاريخ فی القرآن صراع مرير بين رجال من طراز فرعون و رجال من طراز موسی‏
" اصلا تاريخ در قرآن يك جنگ و كشتی گيری بسيار تلخ است ميان فرعونها
از يك طرف و موسی‏ها از طرف ديگر .
شك نيست كه قرآن به جنگ موسی‏ها از يك طرف و فرعونها از طرف ديگر
كه جنگ طبقاتی است ، عنايت خيلی زيادی دارد - كه آياتش را خوانديم -
و اين مطلب را خوب گفته‏اند و حرف
پاورقی :
. 1 اعراف / . 96
. 2 " قريه‏ها " هميشه يعنی مجامع .

درستی هم هست ولی قرآن تاريخ را صرفا اين جور بسيط توجيه نمی‏كند كه‏
تاريخ همين است و همين ، يعنی جامعه را تقسيم كند به دو طبقه و بعد هم‏
جنگ دو طبقه عليه يكديگر ، اينجور نيست اين با منطق قرآن كه برای وجدان‏
و عقل ، استقلال قائل است و بنابراين هر كسی در هر طبقه‏ای باشد ، محكوم‏
آن طبقه و مجبور از ناحيه آن طبقه نيست ، جور در نمی‏آيد ، اصلا با تكليف‏
، مسؤليت ، به اصطلاح امروز " تعهد " و اختيار جور در نمی‏آيد ، و لهذا
قرآن در عين اينكه به آن جنبه تاريخ توجه زيادی دارد - كه آياتش را در
جلسات پيش خوانديم - به جلوات ديگر تاريخ هم اشاره می‏كند ، مثلا می‏گويد
در ميان آل فرعون ، در همان كانون فرعونيت ، زنی [ مخالف فرعون ] پيدا
می‏شود يعنی همان متنعم ترين و برخوردارترين زنان جامعه مصری كه اگر بنا
بود وضع طبقاتی انسان حاكم بر وجدان انسان باشد ، محال بود كه او زن‏
مؤمنی در بيايد و عليه فرعون طغيان كند می‏گويد : " زن فرعون ، زن مؤمنی‏
بود " و بعد زن فرعون در رديف مقدسات زنان جهان از نظر قرآن از قبيل‏
ساره و هاجر و مريم و حوا قرار گرفت ، كه الان می‏بينيد در منطق مذهبی ما
وقتی می‏خواهيم زنان مقدسه درجه اول را ذكر كنيم ، می‏گوييم : " آسيه زن‏
فرعون ، مريم مادر عيسی ، " ، در اين رديف ذكر می‏كنيم .
يا قرآن از مرد مؤمنی از همان آل فرعون ياد می‏كند : " « و قال رجل‏
مؤمن من آل فرعون يكتم ايمانه »" ( 1 ) و يك سوره در قرآن به نام "
مؤمن " است به دليل اينكه حدود پانزده آيه آن راجع به همين مؤمن آل‏
فرعون است اگر قرآن می‏خواست تاريخ را فقط روی آن اساس
پاورقی :
. 1 مؤمن ( غافر ) / . 28

توجيه كند كه فرعون و طبقه فرعونی هميشه در آن طرف بودند ، ديگر معنی‏
نداشت كه بيايد از مؤمن آل فرعون هم به اين شكل و به اين ترتيب [ ياد
كند ] كه آيات خيلی زيبا و شيرينی است وقتی منطق فرعون و منطق مؤمن آل‏
فرعون را نقل می‏كند كه اين چه گفت و او چه گفت، و داستانی شنيدنی است.
از اينها بالاتر قرآن از داوود ، سليمان و يوسف ياد می‏كند كه اينها در
حالی كه عالی‏ترين مقام دنيوی را داشتند ، از نظر قرآن بهترين وجدان‏
انسانی را هم واجد بودند از يك طرف برای سليمان ملكی ذكر می‏كند كه : "
« لا يبغی لاحد من بعدی »" ( 1 ) برای هيچ انسانی ، چنين ملك و قدرتی‏
ميسر نشده كه - از نظر قرآن - ملك جن و انس باشد و با قدرت
خارق‏العاده‏ای حكومت كند ، از آنهايی باشد كه به قول معروف شير مرغ و
جان آدميزاد برايش مهيا باشد ، و از طرف ديگر همان سليمان را ذكر می‏كند
كه دارای يكی از بهترين و عالی‏ترين وجدانهای انسانی بود اگر قرآن‏
می‏خواست بگويد هر كس در آن طبقه قرار گرفت ، ديگر محال است [ وجدانی‏
انسانی داشته باشد ] پس سليمان چيست كه قرآن نقل می‏كند ؟ !
قرآن از شخصی به نام يوسف ياد می‏كند ، از آن دوره‏ای كه اين مرد جوان‏
در بدترين شرايط زندگی قرار گرفته و يكی از سخت‏ترين مظلوميتها را
گذرانده كه به دست برادرانش به چاه می‏افتد و مشرف به هلاكت می‏شود ،
بعد يك تصادفی - به حسب ظاهر - او را از چاه بيرون می‏آورد ، بعد او را
به شكل يك برده در بازارهای مصر می‏فروشند ، دست به دست می‏شود و بعد در
خانه عزيز
پاورقی :
. 1 ص / . 35

مصر قرار می‏گيرد ، بعد كم كم به اصطلاح محبوب می‏شود ، بعد به زندان‏
می‏افتد ، بعد از زندانش به مقام عزيزی مصر می‏رسد ، ولی وجدانی كه قرآن‏
برای اين آدم ذكر كرده است ، از همان روی اولی كه پيش پدرش بود ، روز
دومی كه اسير برادرانش شد و به چاه افتاد ، و روزی كه برده شد ، و روزی‏
كه در خانه عزيز مصر بود ، و روزی كه در زندان بود ، و روزی كه دو مرتبه‏
عزيز مصر شد ، در همه اين مراحل يك مسير را طی كرده و يك وجدان بوده كه‏
تحت تاثير اين حالات و اوضاع مختلف مادی قرار نگرفته است شما ببينيد
از نظر قرآن منطق يوسف در همان اوج عزت و شوكتش چقدر متواضعانه و
انسانی است !
بنابراين ما هرگز نمی‏توانيم حرف علی الوردی را اينچنين در بست قبول‏
كنيم كه توحيه تاريخ از نظر قرآن : " صراع مرير بين رجال من طراز فرعون‏
و رجال من طراز موسی " است و ديگر غير از اين نيست ! آن " صراع مرير
" در قرآن و در جامعه بشری هست ، امروز هم می‏بينيد هيچيك از اين‏
توجيهاتی كه قديم می‏كردند : يكی می‏گفت : عامل جغرافيايی عامل تحولات‏
است ، ديگری می‏گفت عامل نبوغ شخصيتها ، يكی می‏گفت عامل اقتصاد ، يكی‏
می‏گفت عامل اخلاقی و وجدانی و ديگر اين حرفها را نمی‏پذيرند كه يك عامل‏
بسيط [ در كار باشد ] ، همه اين عوامل را مؤثر می‏دانند، حق هم همين است.
اين برای آن است كه قرآن برای عقل و وجدان انسان در برابر جبر محيط و
جبر تاريخ و جبر اقتصادی و جبر سياسی - و هر چه می‏خواهيد بگوييد - حريت‏
و آزادی و استقلالی قائل است و معتقد است كه آن فطرت الهی ، آن وجدان‏
الهی در انسان در هر شرايطی می‏تواند زنده باشد و خدا هم به موجب‏

همان انسان را پاداش و كيفر می‏دهد ، [ اين مضمون ] چه زيبا در اولين‏
حديث كافی آمده است .
كافی ابواب مختلفی دارد اولين بابش " باب عقل و جهل " است و در
آن باب هم اولين حديثش اين است ، كه مطلب به صورت يك تمثيل بيان‏
شده : " « لما خلق الله العقل استنطقه ، ثم قال له : اقبل ، فاقبل ، ثم‏
قال له : ادبر ، فادبر ، ثم قال : . . . ما خلقت خلقا هو احب الی منك‏
اياك اعاقب و اياك اثيب » " خدا عقل را آفريد ، به او گفت : " بيا
" آمد ، گفت : " پشت كن ، برو از آن طرف " رفت . خداوند فرمود :
من مخلوقی شريف تر و عالی تر و بهتر از تو نيافريدم ، به موجب تو
پاداش می‏دهم و به موجب تو كيفر می‏كنم .
اين به تعبير امروزيها يك نوع " اصالة الانسان " يا " اصالة الوجدان‏
الانسانی " در قرآن است .
بدون شك آن مكتبهايی كه انسان را در مقابل شرايط جغرافيايی يا سياسی‏
يا اقتصادی ، اجتماعی و غيره به صورت يك موجود مجبور كت بسته‏ای كه مثل‏
خسی كه روی سيل قرار گرفته بدون اختيار خودش اين طرف و آن طرف می‏رود [
می‏دانند ] ، شخصيت انسان را محو كرده‏اند ، ولی قرآن برای انسان شخصيتی‏
مافوق همه اين شرايط قائل است پس قرآن به جبر آنچنانی قائل نيست ، در
عين اينكه آن عوامل را به رسميت می‏شناسد .
يك دليل ديگر اين است : زندگی انسان در منطق قرآن از آدم شروع شده ،
( 1 ) از يك انسان ، آن هم يك انسان معلم ( « و علم ادم »
پاورقی :
. 1 ما كاری نداريم كه داستان آدم از نظر خود قرآن واقعا يك داستان‏
تاريخی است يا به قول امروز يك جريان سمبليك است و همين جور قرآن‏
خواسته بيان كند ، هر كدام كه باشد ، برای ما درس است ، از نظر درسی‏
فرق نمی‏كند .

« الاسماء كلها ») (1) از يك انسان مكلف ، از يك انسانی كه صفی الله و
برگزيده خداست كه همان انسان عصيان می‏كند و همان انسان توبه می‏كند ،
يعنی يك موجودی كه قبل از هر چيزی ، قبل از اينكه جامعه‏ای به وجود بيايد
، قبل از اينكه فرزندانی پيدا كند ، قبل از اينكه اصلا اين حرفها در كار
بيايد ، در درون خودش دچار يك نوع تضاد است ، يعنی دو دعوت در درون‏
انسان هست : يكی او را به شهوات و مطامع و اين امور دعوت می‏كند ، و
ديگری به ترك شهوت پرستی و خودپرستی و به سوی خدا دعوت می‏كند ، همين‏
انسان عصيان می‏كند و همين انسان تائب می‏شود و توبه می‏كند .
معلوم می‏شود كه اصلا انسان قبل از اينكه وارد جامعه بشود و قبل از اينكه‏
وضع طبقاتی پيدا كند و قبل از اينكه شرايط مختلف سياسی ، اقتصادی و غيره‏
بر او حكومت كند ، در درون خودش دو جنبه متضاد دارد و انسان آفريده شده‏
است كه از اين دو امر متضاد ، يكی را انتخاب كند ، از يك طرف شيطان‏
می‏آيد و انسان را ترغيب و وسوسه می‏كند - كه به تعبير قرآن " تسويل "
است ، يعنی مرغوبات شهوانی انسان را زيبا جلوه می‏دهد - و از طرف ديگر
از همان ساعت اول ، نبوت و پيغمبری هست و انسان را به راه خير و راه‏
صلاح دعوت می‏كند ، و به انسان گفته‏اند تو يك اراده آزاد و يك اختيار
كاملی داری كه از ميان اين دو ضد ، يكی را انتخاب كنی .
در جواب اينها كه می‏گويند : " التاريخ فی القرآن صراع مرير بين رجال‏
من طراز فرعون و رجال من طراز موسی " بايد گفت ولی زندگی انسان از نظر
قرآن " صراع مرير " [ يعنی جنگ تلخی است ] ميان
پاورقی :
. 1 بقره / . 16

مشتهيات نفسانی و الهامات وجدانی و عقلی و هدايتهای انبياء كه به كمك‏
آنها آمده‏اند ( « و نفس و ماسواها ، فالهمها فجورها و تقويها ») (1) .
وقتی كه انسان ذاتا و در سرشت خودش اين طور بود ، اين امر نمی‏تواند
در تاريخ مؤثر نباشد ، بگوييم اين يك امر فردی است و امر فردی هم به‏
تاريخ كار ندارد ! چون تاريخ را همين انسان می‏سازد ، همين انسان تاريخ‏ساز
با اين دو نيروی متضاد هميشه وارد تاريخ و جامعه می‏شود .
پاورقی :
. 1 شمس / 7 و . 8

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: